Greinargerð vegna beiðni um endurupptöku á dómi.

•  

  

Greinargerð vegna yfirlýsingar Jóhannesar Kjarval sumarið 1968..

                                              Formáli.

Ástæða þessarar greinar eða frekar greinargerðar er að 30. maí síðastliðinn var endursýnt viðtal við afa minn Jóhannes Kjarval listmálara frá árinu 1968 í Ríkissjónvarpinu.

Eftirfarandi yfirlýsing hans í viðtalinu tel ég næga ástæðu til þess að biðja um endurupptöku á máli sem fjölskylda mín tapaði fyrir Hæstarétti Íslands og er nú fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu í Strazzburg. Þessi yfirlýsing afa eru nýjar upplýsingar og í algjörri mótsögn við dóm Hæstaréttar:

"Magnús Bjarnfreðsson: Já allur ágóði að happdrættissýningu rennur til byggingu nýs Listamannaskála hérna í Reykjavík. Hann er búinn að vera nokkuð lengi á döfinni. En gerir þú þér ekki vonir um að þessi málverk prýði kannski einhvern tímann þar?

Afi: Ég reikna ekki með því, ég reikna, skálinn verður fyrir almenning, alla sem vilja sýna en ekki fyrir mig prívat.

Magnús Bjarnfreðsson: Já, nei nei.

Afi: Alls ekki neinar myndir eftir mig þar."

Þeir sem hafa lesið þessa greinargerð hafa ráðlagt mér að spara stóru orðin, staðreyndirnar tali sjálfar. Ég hef reynt að fara eftir því en um leið skil ég ekki hvers vegna þessar staðreyndir hafa ekki meiri áhrif. Ég lýsi óréttlæti, níðingsskap og í raun ráni á einum mesta listamanni Íslands og þjóðargersemi.

 Er þetta ekki nógu skýrt eða trúanlegt, skjölin fölsuð? Allt í lagi, ég ætlast ekki til þess að allir öskri út um gluggann: "gefið Ingimundi og fjölskyldu hans réttlæti", en ég tel að vissir einstaklingar á Íslandi hefðu átt að segja eitthvað opinberlega fyrir löngu og að þeir gerðu það ekki beri vott um siðferðisbrest hjá þeim ef ekki öllu þjóðfélaginu.

En nóg um það, þessi greinargerð um annað og nógur tími til þess að nefna einstaka. En bara eitt vegna þess að borgarfulltrúar og borgarstjóri hafa falið sig á bak við borgarlögmann í svörum sínum til mín. Hæpið að leggja siðferðislega ábirgð á borgarlögmann sem samkvæmt siðalögum Lögmannafélagsins á að gæta hagsmuna skjólstæðings síns til hins ýtrasta. Siðferðisleg ábirgð hlýtur að vera hjá ráðamönnum borgarinnar en ekki borgarlögmanni þó svo að hún hafi farið fram á ystu nöf í máflutningi sínum. Hún gerir það aðeins í umboði yfirmanna sinna, borgarráðs og borgarstjóra.

Þegar ég hef skrifað grein um málið eða sett eitthvað saman sem mér fannst skipta máli, hef ég stundum sent það beint til Borgarráðsfulltrúa og einstaka sinnum fengið svör. Í hvert einasta skipti firra þeir sig allri ábirgð og vísa til Borgarlögmanns, vilja ekkert vita, heyra né sjá. Gengur ekki upp, siðferðisleg ábirgð þeirra en ekki Borgarlögmanns.

                                    Húsnæðismál Jóhannesar Kjarval orsökin.

Við byrjum á grein úr dagblaðinu Vísir frá því fyrir stríð, árinu 1936. Skrifuð af "guis". Þar segir meðal annars:

Jóhannes Kjarval er einn þeirra örfáu Íslendinga, sem heimurinn hefir veitt eftirtekt. Hann er einn þeirra manna sem ber upp hróður Íslands vorrar aldar, meðal stórþjóða heimsins, en hann er líka einn af mörgum, sem Íslenska þjóðin hefir misskilið og tortryggt og synjað hjálpar meðan blómaskeið lífs hans var að ganga honum úr greipum. Það er ekki ofmælt, að Íslendingum hefir farist miður vel við mann eins og Kjarval, og mun það betur og maklega eiga síðar eftir að koma

Og seinna í greininni:

"Nú skulum við snöggvast líta inn í súðarherbergi í Austurstræti, þar sem einn frægasti núlifandi Íslendingur berst við örðugleika daglegra lífsþarfa . Fyrir okkur verða ekki gljáborinn og bólstruð húsgögn, speglar, klæðaskápar, svefnherbergi og vinnustofa . Nei þar er aðeins ein stofa með risgluggum og dúklögðu steingólfi. Hér býr Kjarval! Þetta eru nú herligheitin mín segir hann, dálítið stríðnislega, um leið og hann dregur fram kollóttann stól og býður mér að setjast. Hvað hafið þér búið hér lengi? Og eg er búinn að hýrast hérna síðan 1929, og raunverulega hef eg ekki undan neinu að kvarta. Ég hef ekki einu sinni efni á því að á því að búa svona vel hvað þá betur. " Og seinna í sömu grein: "Þegar hann hefir sýnt öll lausleg verk sín sem hér eru inni, verður mér litið á þiljurnar, sem alsettar eru skuggalegum kynjamyndum frá gólfi til lofts. Er þetta málað á striga? Nei eg málaði fyrst yfir með hvítum lit yfir veggfóðrið, sem hér var fyrir, þegar eg flutti hingað. Síðan hef eg stundum krassað hér ýmislegt þegar illa og vel hefir legið á mér og mér finst einstöku sinnum að þilið þarna hafi eg málað mínar skástu myndir. Þetta er ódauðleikinn. Þetta trúin og þarna er gyðingurinn gangandi, segir Kjarval og bendir á þrjár svartar myndir sem mér sýnist að vísu allar eins, og auk þess mjög ólíkar því, sem menn almennt mundu hugsa sér slíka hluti færða upp á léreft. Það er áreiðanlegt, að ein hvern tíma þykjumst við Íslendingar af því að hafa átt mann eins og Kjarval, en það er bara af býsna litlu að þykjast ef við sýnum honum ekki verðskuldaðan sóma meðan krafta hans nýtur við."

Og annars staðar í greininni:

"Fyrir ári síðan var Kjarval fimmtugur og var hans þá vel og maklega minst , en hátíðarljóminn hvarf furðu fljótt, "

Í þessari grein er staðfest að Kjarval er þá talinn frægastur Íslendinga og það sem aðrar þjóðir kalla "þjóðargersemi",  "a national treasure".  Strax þá eru húsnæðismál afa orðin þjóðarskömm eins og greinin staðfestir. Húsnæðismál Kjarvals batna ekki með árunum, árið 1959 er hann ennþá að mála í leikfimissal vinar síns Jóns Þorsteinssonar á sumrin þegar salurinn er ekki notaður til síns brúks. 

Ég man eftir því sem unglingur að ég og faðir minn vorum að athuga vandamál  með hitann hjá afa vegna þess að honum var kalt. Þetta var stórt loft fyrir ofan verksmiðju í Sigtúni 7 (Breiðfjörð blikksmiðjan). Gluggar með einföldu gleri, óeinangraður geimur og engir ofnar. Með útveggjum voru rör sem áttu að gefa af sér hita, fyrirkomulag sem tíðkaðist í iðnaðarhúsnæði á þessum tíma. Móðir mín segir að blikksmiðjan hafi lokað fyrir hitann eftir vinnutíma og engin hiti hjá afa utan vinnutímans. Ég hef ekki getað fengið það staðfest, en staðreynd að kuldi var vandamál og afi gamalmenni þessi seinustu ár. Eigendur Breiðfjörð blikksmiðjunnar hafa ekki viljað staðfesta að Kjarval hefði verið að missa húsnæðið þegar það var tæmt af Reykjavíkurborg, en í skýrslu sem er í menntamálaráðuneytinu, undirrituð af Birgi Thorlacius ráðuneytisstjóra 14. maí 1965 og kallast "Frásögn varðandi Kjarvalshús", segir þetta meðal annars:

"Nú stæðu þannig sakir, að Kjarval þyrfti að flytja burt úr húsnæði því, sem hann hefði í Sigtúni 7. og þyrfti hann því að fá annað húsnæði á næsta hausti."

Þetta eru mikilvægar upplýsingar vegna þess að Reykjavíkurborg heldur því fram að eina ástæðan að vinnustofan var tæmd árið 1968 hafi verið til að gefa Reykjavíkurborg innihaldið. Svo má einnig bæta við að brennuvargur var laus í borginni um þetta leiti og margir alvarlegir brunar verið í austurbænum og kveikt í vinnustofu afa. Eftirfarandi frétt í Morgunblaðinu 10. febrúar 1967:

"Litlu munaði að vinnustofa Kjarvals brynni er eldur kom upp í Sigtúni 7 í gær. Klukkan rúmlega hálft tvö í gær kom upp eldur í húsinu nr. 7 við Sigtún. Í húsin sem er tveggja hæða steinhús er blikksmiðja Agnars Breiðfjörðs á neðri hæðinni, en uppi á lofti er vinnustofa Jóhannesar Sv. Kjarvals, listmálara. Þegar slökkviliðið kom á staðinn í gær stóðu nokkrir menn fyrir utan húsið og sögðu að maður væri inni á efri hæðinni, en reykur það mikill, að ekki væri hægt að fara þangað upp stigann nema með grímur. Fóru slökkviliðsmenn upp stigann og jafnframt upp á viðbyggingu hússins og brutu þaðan rúðu á efri hæðinni og komust þar inn og leituðu mannsins sem ekki var þarna. Fljótlega tókst að slökkva eldinn sem var mestur á stigapalli efri hæðarinnar.

Blaðamaður og ljósmyndari Morgunblaðsins komu á staðinn skömmu eftir að tekizt hafði að ráða niðurlögum eldsins, og þá var þar kominn Jóhannes Kjarval. Gekk hann um í vinnustofu sinni og kannaði skemmdir. Litlu hafði munað að eldurinn kæmist inn kæmist inn í vinnustofuna. Hurðin var sviðin og brunninn að utan og við innstungur á veggnum hafði eldur aðeins komist í gegn..................."

Indriði G. Þorsteinsson lýsir þessu svo í bók sinni um Kjarval á bls. 289:

Átroðningurinn sem Kjarval varð fyrir óx jafnt og þétt eftir að hann flutti inn í Blikksmiðju Breiðfjörðs. Hann hafði ama af þessum átroðningi. Stundum voru á ferli sömu gestir og sótt höfðu til hans í Austurstræti 12. Þeir komu til hans og heimtuðu brennivín, en hann tók jafnan af skarið og sagði: Hér inni er ekkert vín. Það sagði hann satt, en í kassa fram á stigapalli geymdi hann áfengi sem margir urðu til að senda honum í þakklætis og vinaáttuskyni. Teppi var ofan á kassanum og sátu hinir þorstlátu á þessum kassa og biðu áheyrnar. En eitt sinn kom neisti í kassann svo kviknaði í honum. Alfreð Guðmundsson og Guðrún kona hans urðu vör við ferðir slökkviliðsins niður að Breiðfjörðs blikksmiðju og óttuðust að eitthvað kynni að vera að hjá Kjarval. Þau vissu að hann var ekki heima svo þau óttuðust ekki um hann sjálfan. Þau þustu niður í miðbæ til að reyna að finna hann og láta vita. Það gekk fljótt fyrir sig að ná fundum hans og fóru þau með honum inn eftir. Hafði komist neisti í brennivínskassann, en þilið á bak við sviðnaði. Auk þess fylltist vinnustofan af reyk. Af þeim verðmætum sem þarna voru inni skemmdist einungis nokkrar teikningar og var Guðrún (kona Alfreðs) í vikutíma að hreinsa til hjá Kjarval. Varð hún að fara varlega að öllu, taka lítinn blett fyrir í einu og passa að láta allt á sama stað aftur.

    Rógur um fjölskyldu mína eini málstaður Reykjavíkurborgar.

Það hefur oft undrað mig hvað Alfreð, fastur borgarstarfsmaður hafði mikinn tíma að stunda Kjarval, þarna er hann til taks klukkan hálftvö á virkum degi. Til eru bréfaskriftir frá þ. v. borgastjóra Geir Hallgrímssyni þar sem hann sér Alfreð sem umsjónarmann Kjarvals á þessum tíma, segir hitaveitunni að leita til Alfreðs með óborgaða reikninga. Alfreð er þá á launum hjá borginni. Enda kemur það fram í málflutningi borgarlögmanns að borgin hefði hugsaði svo vel um Kjarval meðan fjölskyldan vanrækti hann. Reykjavíkurborg borgað fyrir hótel herbergið á Hótel Borg. Fullkomlega eðlilegt að Kjarval gæfi allt sitt til borgarinnar í þakklætisskyni. Ekki hægt að lesa annað úr málflutningi borgarlögmanns. Úr skriflegri vörn borgarlögmanns, undirstrikanir mínar:

"Þegar Kjarval gefur Reykjavíkurborg safn verka sinna og muna er hann orðinn aldraður maður, heilsan tekin að bila og vissi hann sennilega að hverju stefndi. Var það fyllilega eðlileg ákvörðun af Kjarvals hálfu, í því skyni að tryggja að safnið færi ekki á víð og dreif og lífstarf hans myndi þannig glatast, að gefa það Reykjavíkurborg. Það var ekki eins og mörgum væri til að dreifa sem gætu varðveitt, viðhaldið og sýnt ævistarfi hans þann sóma sem metnaður mikils listamanns hlaut að krefjast. Voru það væntanlega ekki aðrir en Listasafn Íslands og Reykjavíkurborg sem gátu uppfyllt þær skyldur sem slík eign leggur á herðar gjafþegnum. Þegar gjafagerningurinn á sér stað 1968 voru Kjarvalsstaðir í byggingu og fyrirsjáanlegt að þar yrði sýningaraðstaða fyrir verkin. Kjarval hafði stutt ákvörðunina um að Kjarvalsstaðir yrði reistir, m.a. með því að gefa mynd í fjáröflunarhappdrætti, sbr. dskj. 47 og fyrir lá að önnur sýningarálman skyldi sérstaklega ætluð undir sýningar á verkum Kjarvals, sbr. dskj. 46. Kjarval tók jafnframt fyrstu skóflustungu að Kjarvalsstöðum, sbr. dskj. 48. Reykjavíkurborg hafði sýnt í verki hversu mikils hún mat Kjarval og ævistarf hans og því mátti vænta þess að vel yrði að lífstarfi hans búið sem og að nafni hans yrði haldið á lofti um ókomna tíð. Að auki hafði Reykjavíkurborg sýnt í verki hlýhug sinn í garð listamannsins m.a. með því að leggja sitt af mörkum til þess að vel væri um Kjarval síðustu ár hans og því greitt kostnað af dvöl hans á Hótel Borg. Væntanlega sá Kjarval fyrir að börn hans hefðu ekki bolmagn til að búa nægilega vel að gjöfinni og uppfylla þær kvaðir sem slíkri eign fylgja og lúta að dýru sýningar-og geymsluhúsnæði, forvörslu, skráningu og söfnun."

Þessi málflutningur er auðvitað með öllum ólíkindum, fullyrðingar borgarlögmanns ótrúlega ófyrirleitnar. En þetta kemur auðvitað frá ráðamönnum sem hún ræddi við um þetta mál, hún skáldaði þetta ekki út í loftið, borgarlögmaður fékk þessa skoðun frá þeim sem vilja ekki að fjölskyldan fái réttlæti. Þarna leggur borgarlögmaður hugsanir og gerðir í hug afa sem engin skjöl staðfesta neins staðar. Hún heldur því fram án þess að nokkrar heimildir séu fyrir því, að afi hafi viljað gera börn sín arflaus vegna þess að hann taldi þau óhæf. Borgarlögmaður fór svo enn lengra í svívirðingum sínum í garð fjölskyldu minnar í munnlegum málfluttningi, svo langt að fjölskyldunni ofbauð og kvennfólkið í fjölskyldunni sussaði á hana í réttarsal. Svo hátt að lögmaður fjölskyldunnar sá þörf til þess að vara þær við.

Þetta er kjarninn í málflutningi þeirra sem vilja að afi hafi gefið Reykavíkurborg innihald vinnustofu sinnar. Því aðeins með því að lítilækka fjölskyldu mína og gera okkur að pakki gengur upp að afi hafi gefið innihald vinnustofu sinnar leynilega og munnlega án vitundar barna sinna .

Borgarlögmaður hjakkaði svo í þessu fari þegar hún yfireyrði bróðir minn í réttarsal en komst lítið. Yfirgengileg ósvífni og siðleysi að ætla að nota erfið fjölskyldutengsl.

Bróðir minn Jóhannes í réttarsal:

Borgarlögmaður: Myndir þú lýsa afa þínum og sambandi afa þíns við fjölskylduna þannig að þið hafið fylgst með honum svona frá degi til dags, var þetta hefðbundna fjölskyldu- samband eftir að þið komust á legg, náðu þið betri tengslum við hann, var hann þá farinn að hafa áhuga á fagi sem þið voruð farin að sinna, þið leiddust nú mörg systkini inn á brautir sem hann hafði áhuga á?

Jóhannes: Það náttúrlega gefur auga leið að það var enginn maður sem átti eðlilegt samband við Jóhannes Sveinsson Kjarval listmálara og það á við um alla menn. Því er auðsvarað og það er mjög vel tíundað í merkilegri bók sem kom út nýverið. Við fylgdumst með afa eins og okkur var gefinn kostur á frá hans hendi en hann var náttúrlega engum venjulegum afa líkur. Ég get ekki svarað því öðruvísi en þessu er mjög vel lýst í þessari merku bók. Á móti kemur og ég vil undirstrika það að það átti enginn eðlileg, venjuleg samskipti við Jóhannes Sveinsson Kjarval listmálara. Hann var þannig gerður.

Hér á eftir úr bókinni sem bróðir minn vitnar í. Hversu merk hún er álitamál þó hún sé stór. Eiríkur Þorláksson þ.v. forstöðumaður Kjarvalsstaða og starfsmaður Reykjavíkurborgar var einn ritstjóra sem bókin ber keim af, ritskoðuð í bak og fyrir.

Á  bls. 593. Frásögn Kolbrúnar systur minnar:

"Ég var þá í námi í Danmörku en kom heim að sumarlagi og fór strax upp á spítala til að hitta afa. Ég labbaði inn ganginn og sá að Alfreð Guðmundsson stóð fyrir framan dyrnar á stofunni hans afa Ég sneri við - og mér finnst ég aldrei hafa hvatt afa minn."

Á bls. 594. Kolbrún segir enn frá:

"Fjölskyldan flutti oft meðan við vorum börn (vegna húsnæðisleysis, innskot mitt) og meðal annars við um tíma í yndislegri íbúð í Laugarneshverfi. Þangað kom afi til okkar á aðfangadagskvöld og ég man að það var yndislega fallegt verður með jólasnjó. Afi var afslappaður, settist í stóra stólinn hans pabba út í horni og allt var svo jólalegt. Afi sat þarna og allt í einu myndaðist einhver fjölskyldustemmning, hlý og góð. Þá byrjaði flautið út í götu - á aðfangadagskvöld, alveg kyrrð í götunni, allir að halda jól, en bara flautað og flautað og flautað fyrir utan húsið. Þá var Alfreð að ná í afa og hætti ekki fyrr en afi fór með honum. Hann sagði að hann hefði ætlað að vera hjá okkur á aðfangadagskvöld. Þetta var erfitt"

Á bls. 293:

"Fjölskylda Jóhannesar (afa, innskot mitt) er sammála um  erfiðast hafi verið hvernig þeim var meinaður aðgangur að honum síðustu árin. "Það voru ákveðnir menn i kringum hann sem vörðu okkur leiðina að honum," segir Hrafnhildur Tove (systir mín, innskot mitt).  "Meira að segja þegar hann lá fyrir dauðanum og ég ætlaði að vera hjá honum fékk ég ekki að komast að honum" segir Hrafnhildur Tove"

Einn þessara manna sem vöktuðu afa á Borgarspítalanum og gerðu fjölskyldunni erfitt að stunda afa, var Páll Líndal þ.v. borgarlögmaður. Mágur minn notaði rétta orðið um þessa "vöktun", "hrægammar". Líklegast ekki hægt að heimsækja afa nema á heimsóknartímum og þeir mættir til þess að fjölskyldan næði ekki að vera ein með honum.

Á bls. 593:

"Einkum var það Alfreð Guðmundsson forstöðumaður Kjarvalsstaða sem eignaði sér Kjarval, að mati fjölskyldunnar, og hefur eflaust gert það í góðri trú og af raunverulegri væntumþykju."

Ég get fullvissað alla um að fjölskylda mín notaði ekki þessi orð um Alfreð Guðmundsson þó það sé sett þannig upp í bókinni: "raunverulegri væntumþykju". Þessu er stungið inn af ritsjórum bókarinnar til þess að slá út af borðinu það sem fjölskyldan er að segja. Alfreð Guðmundsson var starfsmaður Reykjavikurborgar í áratugi og trúr Sjálfstæðisflokksmaður. Má vel vera að í upphafi hafi afi og Alfreð verið vinir, en með árunum gerði Alfreð það sem honum var sagt af ráðamönnum. Enginn vafi um það.

Á bls. 80-81 í bókinni "Kjarvalskver" eftir Matthías Johannessen gefna út 1968. Ljósmyndir eftir Guðmund Steinar Alfreðsson (son Alfreðs Guðmundssonar) og Ólaf K. Magnússon ljósmyndara Morgunblaðsins. Lýsir atburði í Listamannaskálanum um líkt leiti og Magnús Bjarnfreðsson tekur viðtalið sem þessi greinargerð er um:

"Nokkrum dögum áður hitti ég Kjarval og Alfreð Guðmundsson í Listamannaskálanum. Alfreð er fastur aðdáandi meistarans. Hann vinnur hjá bænum. Á sama hátt og Eggert Stefánsson er eini maðurinn sem komst upp með að lifa á föðurlandsást, þannig hefur Alfreð fengið að lifa óáréttur fyrir list Kjarvals. "Þú ert heiðursgestur hjá bænum" hafði Alfreð sagt. "Heiðursgestur" sagði Kjarval "ja , það er nú svo. Ég var heiðursgestur í bænum, en hver átti þá að borga, svo ég fór út í landssímahús og borgaði þar. Ég vil fá kvittun fyrir því, að þetta sé borgað", sagði ég. En það var ekki við það komandi . Enga kvittun sögðu þeir. Og nú veit engin lengur hver á að borga hverjum eða hver á að borga hvað. Það getur orðið dýrkeypt þetta með heiðursgestinn, góði"?
Alfreð klóraði sér í hvirflinum og sagði: "Sendu bara alla reikninga til mín." Ja, það er nú svo, góði," sagði Kjarval. "Ég gat mér þess til að þetta í landssímahúsinu væri eitthvað sérstakt form fyrir yfirheyrslu, en ég skil það ekki."
Kjarval stendur upp. Hann horfir saknaðaraugum í átt til Listamannaskálans. "Þeir ættu heldur að setja þessa peninga í fátæktarútgjöld en byggja fyrir þá listahallir í Klambratúni-Þá næði þetta kannski einhverri átt. En bæjarfélagið er búið að ákveða að rífa skálann, segja þeir. Hvers konar vanþakklæti er þetta? Þeir ættu heldur að skinna hann upp. Nei," andvarpar hann svo, "þetta er ekkert líf hér, allt í tómri hönk - afmælisveislur, skírnarveislur, strompar,turnar og túlípanar.
Hann lítur rannsakandi á mig:
"Gæti ekki verið að þú þyrftir alveg eins að fá lán úr Klambrasjóðnum?""

Ég er á því að þetta sé ekki orðrétt eftir afa, skáldaleyfi Matthíasar, innanhúsbrandari innivígðra og innmúraðra og þeir einir sem skildu skrifin til fullnustu. Kjarvalskverið keppti svo um fyrsta sætið í jólabókaflóðinu 1968 við "Kristnihald undir jökli". En leikurinn ójafn, Morgunblaðið í öðru liðinu.

Alfreð Guðmundsson átti mikið safn verka eftir Kjarval. Þegar sonur hans, Guðmundur Steinar Alfreðsson var spurður í héraðsdómi hvernig þær myndir hefðu komið á heimilið svaraði hann:

"Lögmaður: Aðeins að lokum bara. Átti fjölskyldan eða foreldrarnir margar Kjarvals myndir sem þú hefur þá tekið í arf eða eitthvað slíkt?

Guðmundur Steinar Alfreðsson: Ég sé nú ekki hvað það skiptir máli hérna. En já, pabbi átti og foreldrar mínir áttu safn af Kjarvals myndum sem ég hef erft.
Lögmaður: Voru það myndir sem Kjarval hafði gefið?

Guðmundur Steinar Alfreðsson: Ég þori ekki að fullyrða það. Eitthvað kannski gefið en líka keypt. Og pabbi keypti myndir úti í bæ."

Og svo það sé á hreinu, einu vitnin um að afi hefði gefið Reykjavikurborg innihald vinnustofur sinnar leynilega og munnlega, án vitundar barna sinna, nokkrum vikum áður en að hann var sviptur sjálfræði voru Alfreð Guðmundsson og sonur hans Guðmundur Steinar Alfreðsson. Meintur viðtakandi meintrar gjafar, Geir Hallgrímsson þ.v. borgarstjóri, sagðist ekki muna hvernig það bar þegar hann var spurður 10 árum seinna. Hvernig getur lærður lögmaður gleymt slíkum stórviðburði!

Hér á eftir mun ég sýna grimmd stjórnvalda gagnvart fjölskyldu minni, níðingshátt og undirferli gagnvart föður mínum Sveini Kjarval, syni Jóhannesar Kjarval, sem skýrist eingöngu þegar haft er í huga að íslensk stjórnvöld töldu sig hafa þjóðnýtt Jóhannes Kjarval strax árið 1945, allt reynt til að halda þeim feðgum í sundur. þetta er ekki fullyrðing mín heldur hægt að staðfesta með skjölum.

                                       Fyrsta húsið.

Árið 1944 báru þeir Jónas Jónsson, Bjarni Benediktsson, Kristinn E. Andresson og Haraldur Guðmundsson fram í sameinuðu Alþingi tillögu til þingályktunar:

"Alþingi ályktar að heimila ríkisstjórninni að verja allt að 300 þúsund. kr. af tekjuafgangi ársins 1944 til þess að reisa í Reykjavík sýningarsal og íbúð. Skal ríkisstjórnin á 60 ára afmæli Jóhannesar Kjarvals næsta haust bjóða honum að búa og starfa í þessu húsi og gera jafnframt ráðstafanir til þess, að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis sem fullkomnustu safni af málverkum eftir þennan listamann."

Með þessari þingályktun sem varð lög, er lagður grundvöllur að þeim núningi sem varð svo á milli Kjarvals og stjórnvalda í áratugi og endar með að innihald vinnustofu hans er keyrt i Skjalasafn Reykjavíkur örfáum vikum áður en að hann er sviptur sjálfræði og lagður til langframa á geðdeild Borgarspítalans. Vinnustofan tæmd án þess að til séu nokkur skjöl um hvers vegna eða eitthvað skriflegt frá Kjarval sjálfum um vilja hans. Ég er þess þó fullviss að Reykjavíkurborg hafi einhver skjöl um þennan atburð sem hún vill ekki að verði opinber, borgin verið gripin í að fela mikilvægt skjal í þessu máli sem kom svo fram annars staðar. Í mínum huga refsivert athæfi, nema að lögin séu önnur á Íslandi en í öðrum vestrænum ríkjum. Ég veit tildæmis ekki hvar annars staðar í heiminum, leynilegur, munnlegur gjafagerningur gamalmennis, án vitundar barna hans og án hlutlausra vitna telst löglegur.

Sumir segja það líklega langdregið að áætlunin hafi alltaf verið hjá stjórnvöldum að ná æviverkinu af afa. Eitt að koma Kjarval í hús sem yrði svo að safni um hann. En þetta var það sem gerðist, að ferðalokum skal ferðin skoðuð.

Ég get sýnt fram á að innihald laganna frá 1945  kom ítrekað upp í gerðum ráðamanna en afi alltaf mótfallinn, sagði það ítrekað í gegnum árin, bæði beint og óbeint. Árið 1945 var afi hreinlega þjóðnýttur, það sem lögin fela í sér og þeirri stefnu haldið til streitu öll árin þar til vinnustofan var tæmd. Í mínum huga er það mikilvægt að Bjarni Benediktsson var einn flutningsmanna, borgarstjóri Reykjavíkurborgar frá 1940 til 1947 og svo forsætisráðherra þegar vinnustofan er tæmd.

Ekki mitt að spá í hvaða hugmyndafræði stýrði ráðamönnum árið 1945, en ég veit að á þessum árum voru eignir þjóðnýttar um alla Evrópu og einstaklingurinn ekki mikils metinn gagnvart ímynduðum hagsmunum þjóða. Magnleysi fjölskyldu minnar og hræðsla kom frá þeirri vitneskju að valdakerfið allt var á móti henni og að hún myndi aldrei fá réttlæti á Íslandi.  Enda sýndi það sig, Hæstiréttur Íslands fór létt með að fremja gróft réttarmorð vegna stærri hagsmunir í huga Hæstaréttardómara. Ég er á því að þetta hafi þróast svona á Íslandi vegna þess að ráðastéttin á Íslandi sá Kjarval sem lítið annað en vinnuhjú sitt, ekki einn af þeim. Alþýðumaður sem braust áfram og náði frama eitthvað sem yfirstéttin á Íslandi gat aldrei meðtekið eða viðurkennt. Þess vegna var afa snúið upp í trúð sem hann lék svo til þess að fá að borða. Þegar ég var krakki fann ég stöðugt fyrir þessari óvild í garð afa í Reykjavík, allir þurftu að segja mér barninu skringisögur af afa eða einhvern hátt reyna að ná honum niður. Annað úti á landi þar sem fólk taldi hann einn þeirra og talað við mig um afa minn sem manneskju.

Samkvæmt lögunum frá 1945 átti húsið ekki að verða afa, heldur átti hann aðeins að fá að vinna í því og búa meðan "jafnframt" væri unnið að því "að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis sem fullkomnustu safni af málverkum eftir þennan listamann.". Þetta voru lög landsins, hver svo sem túlkunin varð opinberlega eða við Kjarval sjálfan. Önnur túlkun á þessum lögum voru blekkingar, blekkingar sem viðgengust í áratugi og afi sá í gegnum en réð ekki við atburðarrásina. Hann vildi aldrei að safn væri utan um hann einan og sagði það ítrekað á ýmsan hátt.

Á uppdrætti Guðjóns Samúelssonar af upphaflega húsinu (hér eftir fyrsta húsið) er sagt að hægt sé að breyta vinnustofunni og íbúðinni í sýningarsali. En lögin sjálf eru ekkert að skafa utan að því, ekkert um vinnustofu í þeim: " að reisa í Reykjavík sýningarsal og íbúð". Fyrsta húsið var svo aldrei byggt.

Annað húsið.

15. júlí 1954 skrifaði faðir minn (Sveinn Kjarval, sonur listamannsins) bréf til bæjarráðs Reykjavíkur, í því er meðal annars:

Í framhaldi að fyrri umsókn minni um byggingarlóð, sem háttvirt bæjarráð gat ekki veitt mér, vil ég leyfa mér að fara þess nú á leit, að háttvirt bæjarráð athugi enn á ný, hvort það geti ekki fallist á að veita mér byggingarlóð samkvæmt meðfylgjandi uppdrætti."

Og síðar í bréfinu:

"Gestur Þorgrímsson, vinur minn, en við óskuðum upphaflega að fá samliggjandi lóðir, hefur heitið mér því fyrir sitt leyti að láta eftir af sinni lóð (nr.27) aðkeyrslugang að hinni umbeðnu lóð ef hún fengist. Það er ásetningur minn að koma upp, í sambandi við mitt eigið hús, íbúð og boðlegri vinnustofu fyrir föður minn Jóhannes Kjarval málara. Það er mörgum kunnugt, að hann er algerlega frábitinn öllu umstangi um sína eigin hagi og mundi aldrei standa sjálfur í umsóknum sem þessum. Hinsvegar er hann með í ráðum um þetta og hefur heitið okkur hjónum fjárhagshjálp til að koma upp húsi yfir okkur, ef þessar ráðagerðir ganga fram. Faðir minn hefur í þessu sambandi fest hug sinn svo algerlega við þetta svæði í Laugarásnum, að ég tel mér óhætt að fullyrða að hann yrði því allshugarfeginn, ef þessu mætti verða framgengt, sérstaklega ef þetta mætti ganga greiðlega og árekstrarlaust, en hann er maður ákaflega viðkvæmur í öllum slíkum efnum og vandgert til hæfis að því leyti. - Ég leyfi mér að benda á það, að ég og börn okkar hjónanna eru þeir einu nánu ætt menn, sem faðir minn á hér á landi.. Þessi mikilsmetni maður, sem þjóðin og valdsmenn hennar lofa og vegsama opinberlega, hann tekur nú að eldast og á raunar ekkert athvarf, hvorki eiginlegt heimili, enn síður vinnustofu, sem nokkuð nálgist það, að vera slíkum manni samboðið. Ég hef ríka ástæðu til að ætla að hann mundi nú þýðast vel þær ráðstafanir, sem hér ræðir um."

Við þetta má bæta, að kær vinur afa, Hallur Hallsson bjó þar rétt hjá og það líklega ein ástæða að afi var þetta jákvæður. En þetta hús var aldrei byggt (hér eftir annað húsið). Hefði mátt halda að ráðamenn hefðu átt að bregðast vel við. Ef ekki þessa lóð þá aðra svo hægt væri að koma einum mesta listamanni þjóðarinnar og "þjóðargersemi" undir boðlegt þak. Ég þykist vita að stjórnvöldum hafi ekki þótt sniðugt að afi og sonur hans byggju á sama stað, Kjarval eign þjóðarinnar og börn Kjarvals  séð sem aðskotadýr á Íslandi þó faðir minn væri íslenskur ríkisborgari. Ef að þú sérð þetta ekki sem níðingsverk þá eru fleiri að taka af. En ég spyr þig þá, getur þú skýrt hvers vegna annað húsið komst ekki lengra?

                                                Þriðja húsið

Svo var reynt að byggja þriðja húsið í kringum 1959 (hér eftir þriðja húsið) á sömu forsendum og það fyrsta. Vitnað í lögin frá 1945 í skjölum um þriðja húsið. Uppdrátturinn að því húsi sýnir að mestur hluti þess átti að vera formlegir sýningarsalir með opinberum inngangi. Eftirfarandi er úr skýrslu sem var gerð fyrir menntamálaráðherra árið 1959 vegna áætlana um að byggja þriðja húsið á Skólavörðuholtinu: 

"Hinn 7. mars 1958 skipaði menntamálaráðherra, dr. Gylfi Þ. Gíslason, nefnd til þess að sjá um undirbúning og framkvæmd byggingar húss í Reykjavík, er Jóhannesi Sveinssyni Kjarval, listmálara, verði boðið að búa og starfa í og miðað við, að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis safni af málverkum eftir hann. Í nefndina voru skipaðir Guðbrándur Magnússon, fyrrverandi forstjóri, formaður, Helgi Sæmundsson, formaður menntamálaráðs Íslands, Hörður Bjarnason, húsameistari ríkisins, Sigtryggur Klemensson, ráðuneytisstjóri í fjármálaráðuneytinu, og Birgir Thorlascius, ráðuneytisstjóri í menntamálaráðuneytinu. Nefndin tók þegar til starfa og hélt fyrsta fund sinn 13. marz 1958."

Og aftur er sagt:"að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis safni af málverkum eftir hann". Hér er  leitað til laganna frá 1945 um hvernig eigi að standa að húsnæðismálum Kjarvals, hann átti að búa í safni um sjálfan sig. Í þessari sömu skýrslu segir, undirstrikanir mínar:

"Ritaði Menntamálaráðuneytið fjárveitinganefnd Alþingis bréf um þetta mál 16. desember 1957 og fór fram á í samræmi við vilja allrar ríkisstjórnarinnar, að tekin yrði í fjárlög 1958 heimild til að verja úr ríkissjóði fé til viðbótar þeim 300 þús. kr. , er um getur í þingsályktun frá 2. marz 1945 og geymdur er í ríkissjóði, til þess að reisa í Reykjavík hús, er Jóhannes Sv. Kjarval verði boðið að búa og starfa í og jafnframt gerðar ráðstafanir til að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis safni af málverkum hans................."

 Enda er það sögð ástæðan að afi neitar svo þriðja húsinu, bæði í skýrslunni frá árinu 1959 og frásögn Birgis Thorlacíusar ráðuneytisstjóra frá árinu 1965.

Í skýrslunni frá árinu 1959 segir, undirstrikanir mínar:

"En þegar svo var komið að allt var tilbúið til að hefja byggingarframkvæmdir, teikning gerð, lóðin tilbúin, fjárfestingarleyfi fengið og peningar fyrir hendi, þá kom í ljós, að Jóhannes Sv. Kjarval var ekki við því búinn að samþykkja fyrir sitt leiti að umrætt hús yrði byggt handa sér. Einstakir nefndarmenn svo sem Guðbrandur Magnússon og Birgir Thorlacius hafa átt mörg viðtöl við Kjarval um þetta mál og einnig hefur menntamálaráðherra rætt við hann.  Af viðtölum þessum hefur greinilega komið í ljós, að Kjarval er þungt í skapi vegna þess að húsbyggingarmálið skyldi ekki komast í framkvæmd um sextugsafmæli hans árið 1945 svo sem til var ætlast á sínum tíma. Þegar mál þetta hefur verið rætt við hann, hefur það að lokum jafnan komið í ljós, að hann telur sig nú um of við aldur til þess að þiggja slíkan bústað og vinnustað, þar sem honum virðist að hann myndi jafnframt þurfa að hafa þarna til sýnis nokkurt safn af listaverkum eftir sig., en hann mun sjálfur eiga fremur lítið af myndum sínum og mun því telja um seinan fyrir sig að koma upp safni málverka sinna í húsinu."

Afi vissi auðvitað af meira en 5000 verkum í vinnustofu sinni sem Reykjavíkurborg tók svo árið 1968 og eru núna í kjallara Kjarvalsstaða. Þarna er afi að blekkja nefndarmenn og þeir að blekkja hann. En afi segir samkvæmt skýrslunni: " þar sem honum virðist að hann myndi jafnframt þurfa að hafa þarna til sýnis nokkurt safn af listaverkum eftir sig". Þarna er afi að túlka lögin rétt frá 1945, þetta haft eftir afa: hann myndi jafnframt þurfa að hafa þarna til sýnis nokkurt safn af listaverkum eftir sig". Getur þetta verið skýrara!

Í skýrslunni frá 1959 segir, undirstrikanir mínar:

"Húsbyggendamálið hefur aldrei verið rætt við Kjarval á öðrum grundvelli en þeim, að ríkið óskaði eftir að mega byggja handa honum þetta hús og afhenda honum það kvaðalaust með öllu, til þess að skapa honum betri vinnuskilyrði. Hann yrði hinsvegar gjörsamlega frjáls að því, hvernig hann notaði húsið og að til einskis endurgjalds væri ætlast á einn eða annan hátt. Byggingarnefndin hefur ekki farið fram á neitt annað við listamanninn en að hann léti í ljós álit sitt á því, hvort hann felldi sig við hús á þessum stað og af þessari gerð og ef svo væri ekki, hverju nefndin ætti að breyta til þess að hann fengi byggingu sem honum hentaði. En Kjarval hefur jafnan, þegar á hefur átt að herða, með ýmsum hætti talið úr að húsið yrði reist, og telur nefndin sig ekki geta tekið á sig þá ábirgð að reisa hús í þessu ákveðna augnamiði, sem engin trygging er fyrir að listamaðurinn myndi vilja búa og starfa í, og meira að segja engar líkur eru til að hann fengist til að flytja í."

Þetta er ekki rétt hjá nefndarmönnum, annað hvort eru þeir að blekkja Kjarval eða þeir vita ekki betur. Húsið átti ekki að verða hans, hann átti aðeins að fá að vera í því:

"og jafnframt gerðar ráðstafanir til að þar verði komið upp til varðveislu og sýnis safni af málverkum hans................".

Það er ekkert um að húsið verði safn eftir hans daga, heldur að það eigi að gerast "jafnframt" því að hann búi í því. Eða með öðrum orðum, hefði afi flutt í húsið, hefði hann samþykkt að hann sjálfur yrði safngripur í lifanda lífi og allt sem hann átti, þetta lög landsins samþykkt á Alþingi. Enda túlkaði afi það þannig samkvæmt nefndarmönnum.

Svo segir í frásögn Birgis Thorlacíusar frá 1965. Undirstrikanir mínar:

"Þá ræddi ráðherra (Gylfi Þ. Gylfason, innskot mitt)  um Kjarvalshús (þriðja húsið, innskot mitt). Skýrði hann frá því að hann hefði stungið upp á hugmyndinni um byggingarsjóð listasafns við Kjarval á sínum tíma, þegar sýnt var að Kjarval kærði sig raunverulega ekki um að Kjarvalshús yrði byggt. Munu ástæður Kjarvals hafa verið þær, þótt hann segði það aldrei, að honum hafi fundist hann þurfa að láta svo og svo margar myndir í Kjarvalshúsið og miklu fleiri en hann hefði tök á."

Getur þetta verið skýrara, orð menntamálaráðherra sjálfs sem talaði við Kjarval um málið!

 En hvað um það, þó þú samþykkir ekki þessa túlkun mína, þá er ekkert til um vilja afa nokkurs staðar í gegnum árin að gefa verk sín í safn um hann sjálfan, hvergi!! Þess vegna gjörsamlega út í hött að byggja dóm Hæstaréttar á því að þessi meinti munnlegi, leynilegi gjafagerningur án vitundar barna hans, örfáum vikum áður en að hann er svipur sjálfræði, standist vegna þess að meintur gjafagerningur hafi haft "aðdraganda". Það eru nefnilega engar upplýsingar um "aðdraganda" nema þá vitnisburður eins vitnis sem bar svo ljúgvitni í héraðsdómi um annað atriði, Þorvaldur heitinn Þorvaldsson leigubílsstjóri, trúr og sannur Sjálfstæðismaður í áratugi. En Þorvaldur sagði meðal annars í skýrslutöku. Undirstrikanir mínar:

"Lögmaður: Þú lýstir því hér áðan að Kjarval hefði sagst ætla að gefa Reykjavíkurborg eitthvað. Manst þú eitthvað hvenær það var fyrst og hvenær það var sem hann var að segja þér frá því?

Þorvaldur: Það var 1966 eftir að skóflustungan var tekin þá sagði hann frá því að hann ætlaði að gefa Reykjavíkurborg myndir og ræddi oft um það. Ég heyrði hann segja það víðar heldur en við mig og síðan svona talaði hann um það bara þessa afhendingu sem hefði farið fram."

En Steinunn Bjarman starfsmaður Reykjavikurborgar  á þessum tíma segir öfugt við vitnisburð Þorvalds. Undirstrikanir mínar:

"Lögmaður: Veist þú skýringuna á því af hverju það var ekkert rætt um þessa gjöf opinberlega? Nú var ekkert fjallað um þessa gjöf.

Steinunn: Ég veit enga skýringu aðra en þá að þegar Lárus Blöndal biður mig um að vinna þetta verk þá segir hann, Kjarval óskar það er eindregin ósk Kjarvals að það sé ekkert verið að fjasa um þetta, að það sé ekki verið að hleypa blöðunum í þetta. Honum leiðist ef þau fara að skrifa um þetta. Hann vill helst ekkert að það sé verið neitt að tala um þetta, og ég ætla að biðja þig um að vera ekkert að blaðra um þetta eða gera þetta að einhverju svona máli sem væri blásið upp í blöðunum. Þetta var sem sagt ósk Kjarvals sjálfs. Ég tók þessu bara eins og það var sagt." 

Og annars staðar í skýrslutökunni:

"Lögmaður: Þegar Lárus segir þér frá því að þessir kassar séu að berast frá Kjarval, svarar þarna spurningum þínum og biður þig um að vinna þetta. Kom einhvern tímann fram ástæða þess að þetta var að berast skjalasafninu, nefndi hann einhvern tímann tilefni þess að skjalasafnið væri að fá þessa kassa?

Steinunn: Ja, ekki beinlínis. Ég hef kannski ekki verið nógu spurul en ég bara er ekki svoleiðis. Ég vissi ósköp vel að það var verið að reisa, það stóð til að Kjarvalssafn kæmi upp á Miklatúni og ég vissi það að Kjarval hafði tekið fyrstu skóflustunguna."          

                                    Fjórða húsið.

Og þá er það fjórða húsið sem var svo byggt á Seltjarnarnesi. Við skulum byrja á frásögn föður míns sem hélt blaðamannafund í Naustinu haustið 1975 og sagði frá sárindum sínum. Það hús er ástæðan að foreldrar mínu flúðu endanlega land árið 1970.      

Orð föður míns eru af segulbandi sem er til, vantar þó byrjunina. Faðir minn var alinn upp í Danmörku og þess vegna að hann beygir íslenskuna ekki alltaf rétt, en þetta er orðrétt. Faðir minn hafði farið með teikningar (ég sá þessar teikningar sem unglingur og til dagbókarfærsla mágs míns um að hafa séð þessar teikningar á sínum tíma)  til menntamálaráðherra Gylfa Þ. Gíslasonar. Teikningarnar af mjög einföldu timburhúsi sem hægt væri að setja upp í hasti og afi gæti verið síðustu árin, hús foreldra minna á næstu lóð við. Þetta allt hugmynd foreldra minna, meira að segja hvar húsið átti að vera. En upptakan byrjar í miðjum klíðum:

"Og segir si svona ja þá er ég hræddur um að málið er eyðilagt. Nei nei segir Ráðuneytisstjóri, þeir hljóta að skilja þetta vegna þetta er það einasta rétta. Jæja við förum þá og þetta er það síðasta sem ég frétti af þessu húsbyggjandamáli, nema í gegnum krókaleiðir.
Menntamálaráðherra tekur að sér málið, fer rakleitt til föður míns, og tilkynnir honum, nú ætlum við að byggja hús handa þér. Hann sagði mér þetta sjálfur, hann var mikið hissa, en ég vildi ekki, eins og oft áður ekki gera neitt veður út af þessu til þess ekki að stugga við hann.
En Húsameistari Ríkisins og viðkomandi sem var settur í að teikna tilhafði stöðugt samband við mig af því að frumhugsunin hugmyndin var mín.
Og Menntamálaráðherra fór í Seðlabankanum, sá fyrir því að Seðlabankinn greiddi allan kostnað af þessu.
Ég hef frétt af einum fundi sem var í Seðlabankanum þar sem Pétur Benediktsson var viðstaddur. Og hann fékk fréttir frá þessum skilmálum sem ég setti fyrir að þetta gæti komist í framkvæmd. Þetta átti að vera gestús, húsið átti að klárast og svo átti segja gjörið svo vel. Menntamálaráðherra tilkynnti tilkynnir það á fundi að hann er búinn að tala við Kjarval og (hann) er samþykkur þessu.
En ég heyrði smásögu af því þegar hann sagði það mér sjálfur. Hvernig hann hafði reagerað, ég ætla ekki að hafa það eftir, það er nóg samt af að taka. En Pétur Benediktsson, hann hvítnaði, þegar Menntamálaraðherra hann tilkynnti þetta.
Svo líður og bíður, það er hafið framkvæmdir þarna. Ég blanda mér ekki í málið, ekki öðruvísi en gegnum Húsameistara Ríkisins og arkitektinn, af því að þeir höfðu samband við mig, og vildu stöðugt heyra mitt mitt álit. En þetta varð svo mikill höll fyrir rest. Þarna voru ráðnir eftirlitsmenn á stóru kaupi og yfirleitt engu til sparað,
en málið fyrirfram orðið dautt.
Faðir minn varð áttræður og það var efnt til mikið hóf í Ráðherrabústaðin.
Og þar hélt Menntamálaráðherra mikla ræðu, þar sem hann tilkynnti fyrir alþjóð að nú væru þeir að byggja hús handa listamanninum, handa meistaranum. Það ákaflega hjartnæmt og ég veit ekki hvað.
Ég bjó þarna skammt frá, og svo einn dag sé ég heljamikla bílahersingu svarta bíla og fjöldi manna sem eru að koma þarna. Og ég auðvitað gat ekki annað en athugað það en ég vildi ekki trufla neinum.
Ég fór þá eins og oftar niður í eftirmiðdagskaffi niður í Hótel Borg, og þá eru
þeir búnir að drekka kaffi við þessa athöfn sem hafði farið fram sem ég ekki vissi um.
Og faðir minn segir, ja má ég ekki kynna þér fyrir menn sem hafa verið að afhenda lykil af húsið.
Það hafði verið smá spil milli ég eins og eðlilegt var. Þá bað húsameistara og arkitektinn mig um að teikna innréttingar í húsið þar sem þar sem var jú mitt fag, ég hafði stundað í gegnum mörg ár og sjálfstæða teiknistofu.
Og ég þekkti nú Menntamálaráðherra, en Seðlabankastjóri og ég við höfðum aldrei hist og aldrei kynnst, og það átti að presentera mig fyrir hann.
Vegna þess að það gerðist sá hlut af því að mínar teikningar voru lagðir fram á byggingarnefndarfundi, þá sagði Seðlabankastjóri, hvernig stendur á því að þú kemur með teikningar frá manni úti bæ. Það sagði arkitekt hússins, og hann var auðvitað í
stökustu vandræðum. Þetta er Sveinn Kjarval sonur Jóhannesar, og ekki nema eðlilegt, ja ég tek ekki við neinar teikningar nema því aðeins að þær eru undirskrifaðar af þig.
Arkitektinn sneri sér til mín og spurði, hvað á ég að gera Sveinn? Blessaður sagði ég, skrifaðu undir fyrir alla lifandi muni, við skulum ekki gera neitt veður útaf þessu. Það var gert. En þegar ég var kynntur fyrir Seðlabankastjóra þá sagði ég, ja mitt nafn er Sveinn Kjarval, maðurinn útí bæ sem teiknar."

Í dag er Þorvaldur Þorvaldsson arkitekt sagður hafa teiknað þetta hús sem er ekki alveg rétt. Hann byggði sína útfærslu á teikningum föður míns sem eru horfnar í dag. Ég hef spurt eftir þeim í bæði Seðlabankanum og Menntamálaráðuneytinu. Hvort þær eru hjá Húsameistara Ríkisins veit ég ekki. Þá er ég að tala um teikningar að öllu húsinu en ekki bara innréttingar sem faðir minn hannaði svo endanlega í húsið sem Þorvaldur teiknaði. Ég bar þetta undir Þorvald en hann neitaði að hafa notast við teikningar föður míns. Meðfylgjandi er mynd af veiðikofa í Hrútafirði sem faðir minn teiknaði og byggði með veiðifélagi sem hann var í áður en Kjarvalshúsið var byggt á Seltjarnarnesi. Kofanum hefur verið breytt, var upphaflega miklu líkari Kjarvalshúsinu. Dæmi svo hver um sig hvort þetta var níðingsverk eða ekki. Hinar myndirnar eru af Kjarvalshúsinu og húsi foreldra minna á næstu lóð sem annað fólk á í dag.

 Í fyrrnefndri frásögn Birgis Thorlasciusar ráðuneyisstjóra frá 14. maí 1965, segir svo þetta:

"Síðan skýrði ráðherra (Gylfi Þ. Gíslason, mitt innskot) frá því að Ragnar í Smára, Jóhannes Nordal, Pétur Benediktsson og ráðherra hefðu rætt um að byggja hús fyrir 1.5 milljónir kr. Fyrir Kjarval og fá lán úr byggingarsjóði Listasafnsins í þessu skyni. Seðlabanki Íslands ætti peninga sem hann teldi ekki eiginlegar tekjur sínar, þ. E. A. S. Hér væri um að ræða sektarvexti, sem teknir hefðu verið af þeim sem gefið hefðu út ávísanir án þess að eiga innstæður fyrir þeim."

Og hvers vegna er faðir minn ekki nefndur en foreldrar mínir voru upprunalega með hugmyndina að þessu húsi og staðarvalinu. Faðir minn sem fór með teikningar til Gylfa! Jú ráðamenn vildu bola honum sem lengst frá föður sínum, vegna þess að sonur Kjarvals var ógnin við skoðun þeirra og lög landsins að Kjarval og allt hans væri eign þjóðarinnar. Og þetta var ekki níðingsverk!

Það sorglegasta við þessa atburðarrás að þarna töldu ráðamenn sig líklegast vera að verja hagsmuni þjóðarinnar, en með gerðum sínum að grafa undan tilverurétti hennar sem sjálfstæðri þjóð. Aðeins þjóðir sem fara að lögum og stunda réttlæti gegn öllum sínum þegnum sem eru þjóðir á meðal þjóða.

En aftur að efninu. Seinna í frásögn Birgis. Undirstrikanir mínar:

"Nú stæðu þannig sakir að Kjarval þyrfti að flytja burt úr húsnæði því, sem hann hefði í Sigtúni 7 og þyrfti hann að fá annað húsnæði á næsta hausti. Ræki þetta m. a. Á eftir að koma húsinu upp. Eignarlóð væri fengin á Seltjarnarnesi, sem mundi hafa verið eign Thors fjölskyldunnar og væri þessi staður nálægt húsi Sveins Kjarvals, sonar Jóhannesar Sv. Kjarvals."

Þetta er eini staðurinn, í öllum skjölum menntamálaráðuneytisins sem ég hef í sambandi við þetta fjórða hús sem faðir minn er nefndur. Faðir minn brotnaði svo haustið 1968 og flúði til systur sinnar í Danmörku í tvo mánuði. Á meðan notaði Reykjavíkurborg tækifærið og tæmdi vinnustofu afa og hinn meinti leynilegi munnlegi gjafagerningur samkvæmt Reykjavíkuirborg átti að hafa farið fram 7. nóvember þetta haust. En afi var svo sviptur sjálfræði 29. janúar þann sama vetur og settur á geðdeild þar sem hann lést nokkrum árum seinna.

Móðir mín lýsir ástandinu haustið 1968 í frásögn sem var skráð á skrifstofu lögmanns fjölskyldunnar fyrir nokkrum árum:

"Skýrslur skráir Kristinn Bjarnason hrl. á skrifstofu sinni að Lágmúla 7, Reykjavík mánudaginn 22. september 2003 kl. 14.00.

Viðstödd er Hrafnhildur Tove Kjarval dóttir Guðrúnar og Sveins Kjarvals.

Guðrún kveður að Sveinn Kjarval eiginmaður sinn hafi verið veikur um nokkurt skeið árið 1968 og árin þar á undan. Kveður hún að Sveinn hafi veikst alvarlega um mitt ár 1966 og hafi hann átt við veikindi að stríða frá þeim tíma.

Guðrún kveður að Sveinn hafi farið haustið 1968 til Danmerkur og dvalið hjá Aase systur sinni sér til heilsubótar fram í miðjan desember 1968.

Guðrún kveðst hafa á þessum tíma unnið hjá Ferðaskrifstofu ríkisins (Baðstofan verslun á vegum FR) og hafði hún fregnað þar að það væri verið að hreyfa við hlutum Kjarvals í Sigtúni 7, Reykjavík. Kveðst hún ekki muna hver hafi sagt sér það.

Guðrún telur að meðan Sveinn var í Danmörku hafi allur hennar tími farið í að vinna og hádegishlé hafi hún notað til þessa að fara gera upp kröfur og þess háttar. Kveður hún fjárhagsstöðu fjölskyldunnar hafa verið afar bágborna á þessum tíma fyrst og fremst vegna veikinda Sveins. Guðrún kveðst hafa þurft að berjast fyrir að bjarga fjármálum fjölskyldunnar á þessum tíma og hafi sú barátta staðið frá degi til dags.

Guðrún kveðst hafa haft samband við Ólaf Þórðarson sem var systursonur Kjarvals og hafði talsvert samneyti við hann, þegar hún frétti af þessum flutningum úr Sigtúni 7, Reykjavík.

Guðrún kveðst síðar hafa heyrt að ástæða þess að rýma þurfti vinnustofuna að Sigtúni 7 hafi verið að Leifur Breiðfjörð hafi þurft vinnustofu fyrir glerlist sína en húsið hafi verið í eigu Breifjörðsfjölskyldunnar.

Guðrún kveður að í framhaldi þess að hún frétti að verið væri að flytja muni úr vinnustofunni til Borgarskjalasafns, hafi hún hringt til Geirs Hallgrímssonar þáverandi borgarstjóra. Hann hafi tjáð sér að verið væri að taka munina til varðveislu. Hún kvaðst ekki muna nákvæmlega hvenær hún hringdi en það hafi verið meðan Sveinn var í Danmörku og líklega í beinu framhaldi þess að frétti hvert væri verið að flytja hlutina.

Guðrún kveðst ekki hafa farið í Sigtúnið þetta haust 1968 eða í borgarskjalasafnið eða kannað frekar um hvað væri að ræða.

Hún kveður þau Svein hafa flutt búferlum til Danmerkur í febrúar 1970."

Og annars staðar í frásögninni fyrir þá sem halda því fram að ég einn í fjölskyldunni sé óánægður:

"Guðrún telur að Sveinn hafi aldrei verið sáttur við meðhöndlun eigna Kjarvals sem teknar voru úr Sigtúni 1968. Hann hafi meðal annars fengið einhverja lögmenn til þess að vinna að þessu. Guðrún kveður að þessi mál hafi hvílt mjög þungt á Sveini alveg fram að því er hann lést."

                                           Kjarvalsstaðir.

Og þá erum við komin að Kjarvalsstöðum sem voru byggðir á Klambratúni eins og það kallaðist þá en endurskýrt Miklatún. Á áttræðis afmæli afa, 15. óktóber 1965 er opnuð sýning á verkum hans í Listamannaskálanum við Austurvöll. Geir Hallgrímsson opnaði sýninguna og sagt frá því í Morgunblaðinu daginn eftir:

"Í ávarpi er Geir Hallgrímsson, borgarstjóri, flutti við opnun Kjarvalsýningarinnar í Listamannaskálanum kl. 6 síðdegis í gær skýrði hann frá því að borgarráð hafi samþykkt á fundi fyrr um daginn að Reykjavíkurborg gangist fyrir byggingu sýningarhúss myndlistarmanna og standi fyrir byggingu sýningarhúss sem sérstaklega verði ætlað til sýninga á verkum Kjarvals og verði byggingarna tengdar nafni hans. Fjöldi manna var viðstaddur opnun sýningarinnar sem haldin er í tilefni áttræðisafmælis listamnannsins en það er í dag. Meðal sýningargesta voru Bjarni Benediktsson forsætisráðherra, Gylfi Þ. Gíslason menntamálaráðherra, frú Auður Auðuns forseti borgarstjórnar og erlendir sendiherrar."

Og seinna í fréttinni er haft eftir Geir Hallgrímssyni meðal annars:

"Samkvæmt þessari ályktun er það ætlunin, að þau málverk eftir Kjarval sem Reykjavíkurborg á þegar, og borginni áskotnast síðar, verði stöðugt til sýnis til að gefa borgarbúum, landsmönnum öllum og gestum kost á að kynnast list Kjarvals. Og það er von okkar og trú, að slík Kjarvalssýning í tengslum við sýningar upprendandi og mótaðra listamanna samtíðarinnar megi verða íslenskum listum skjól og stuðningur til vaxtar og þroska. Þeir Kjarvalsstaðir sem hér munu rísa á Miklatúni andspænis minnismerki Einars Benediktssonar munu verða prýði höfuðborgar og lands..."

"Þeir Kjarvalsstaðir sem hér munu rísa...." Af einhverjum ástæðum stóð Geir í orðaleik, sagði ekki beint að myndlistahúsið ætti að heita Kjarvalsstaðir en nefndi nafnið í setningu þannig að ekki væri hægt að slá því föstu, innanhúsbrandari innvígðra. Í samþykkt borgarráðs frá sama degi var aðeins sagt að nafnið ætti að tengjast nafni Kjarvals, nafnið "Kjarvalsstaðir" ekki nefnt. Ég er sannfærður um að þessi orðaleikur var gerður vegna afa, hann algjörlega á mótfallinn því að staðurinn bæri nafn hans en ráðamenn búnnir að ákveða sín á milli að húsið ætti að fá nafnið "Kjarvalsstaðir". Enda er Alþýðublaðið ekki vafa, fyrirsögn fréttarinnar stutt, aðeins "Kjarvalsstaðir" þó ekkert sé minnst á það nafn í fréttinni, eitthvað vissi blaðamaður Alþýðublaðsins sem ekki var opinbert.

Þessi orðaleikur heldur svo áfram við fyrstu skóflustungu hússins. Í frétt Morgunblaðsins af atburðunum 19. óktóber 1966  frá deginum áður: 

"Geir Hallgrímsson borgarstjóri mælti síðan nokkur orð til listamannsins, þakkaði honum og lét þess getið að ekki yrði um önnur hátíðarhöld í tilefni af 180 ára afmæli borgarinnar, en hins vegar vegar væri ekki ólíklegt, að síðar mundi talið, að þessa afmælis hafi verið minnst á óvenju eftirminnlegan hátt með byggingu Kjarvalsstaða. Jóhannes Kjarval mælti síðan nokkur orð og minnti á gamalt sálmavers þar sem m. a. segir "Láttu standa í lífsbók þinni líka þeirra nöfn sem mitt"."

Þarna er sami orðaleikurinn aftur og ég er sannfærður um að verið var að fara í kringum gamla manninn sem vildi ekki að húsið yrði nefnt við hann. Og ég er líka sannfærður um að vitnun afa í sálmaversið hafi verið mátlaus mótmæli hans gegn atburðarrásinni sem hann réð ekki við.

Og það sem meira er, fréttin í Morgunblaðinu óskiljanleg vegna þess að línum var raðað vitlaust fyrir prentunina. Ég sé fyrir mér Geir Hallgrímsson eiganda blaðsins hringja í starfsmann sinn, ritstjóra Morgunblaðsins Matthías Johannessen, og segja honum að það megi ekki birta fréttina óbrenglaða, Kjarval sé allur í uppnámi og ef hann lesi hana, sé spilið búið. Og Matthías segir: "ég redda því". En auðvitað er þetta aðeins fantasía í mér, að sjálfsögðu rugluðu prentararnir línunum án þess að meina nokkuð með því, nauðhyggjan hlaupið með mig í gönur. Væri þó fróðlegt að vita, hversu algengt það var á Morgunblaðinu á þessum árum að kolrugla línum svona í blaðinu.

            En þá má kannski minnast á það hér, að á þessum tíma fengu bæði Geir Hallgrímsson og Matthías Johannessen "gefsins" meiri háttar listaverk frá gamla manninum sem fóru heim til þeirra. Geir þá borgarstjóri og Matthías ritstjóri Morgunblaðsins, í raun starfsmaður Geirs sem átti blaðið. Það mun koma að því að ég krefjist að þessum verkum verði skilað í dánarbú Jóhannesar Kjarval listmálara. Í öllum siðuðum löndum væri þetta talin misnotkun á aðstöðu.                                                   

 Lokaorð.

            Og þá erum við komin hringinn, að viðtalinu sem Magnús Bjarnfreðsson tekur í Listamannaskálnum:

"Magnús Bjarnfreðsson: Já allur ágóði að happdrættissýningu rennur til byggingu nýs Listamannaskála hérna í Reykjavík. Hann er búinn að vera nokkuð lengi á döfinni. En gerir þú þér ekki vonir um að þessi málverk prýði kannski einhvern tímann þar?

Afi: Ég reikna ekki með því, ég reikna, skálinn verður fyrir almenning, alla sem vilja sýna en ekki fyrir mig prívat.

Magnús Bjarnfreðsson: Já, nei nei.

Afi: Alls ekki neinar myndir eftir mig þar."

Hæstiréttur framdi réttarmorð þegar rétturinn ákvað að meintur munnlegur og leynilegur gjafagerningur gamalmennis sem ekkert hlutlaust vitni sá eða heyrði, án vitundar barna Kjarvals, tveimur mánuðum áður en að hann var sviptur sjálfræði, hefði gerst og verið löglegur vegna þess að hann hefði haft "aðdraganda". Það var aldrei neitt um "aðdraganda" fyrir framan réttinn, nema þá vitnisburður sannaðs ljúgvitnis, en dómurinn segir meðal annars:

"Gögn málsins benda eindregið til þess að ákvörðun Jóhannesar Sveinssonar Kjarval um að afhenda stefnda þá muni, sem um ræðir, hafi átt aðdraganda og mótast á nokkrum tíma, einkum eftir að sá síðarnefndi ákvað að reisa listasafn og sýningahús, sem skyldi bera nafn listamannsins. Er einnig fram komið að hann vildi leggja sitt af mörkum til að hlúa að starfsemi þeirrar stofnunar. Samkvæmt því, sem að framan er rakið, en að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdóms, er sannað að Jóhannes Sveinsson Kjarval gaf stefnda þá muni sem málið snýst um með munnlegri yfirlýsingu 7. nóvember 1968. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur."

Þetta er allt óskhyggja valdsins sem Hæstiréttur svo uppfyllir. Þegar æðsti dómstóll þjóðar er orðinn óskabrunnur ráðamanna þá er sú þjóð í kreppu.

Ingimundur Kjarval 7. júlí 2009.

 

 

 

Athugasemdir

[Stína Jónasar (IP-tala skráð) 7.7.2009 kl. 17:51]

Sæll Ingimundur,

 mig langaði til þess að forvitnast um málið sem er nú fyrir héraðsdómi og ég sá á heimasíðunni malefnin.com

Þar sá ég að þú hafðir farið fram á að kvaddir yrðu 2 matsmenn þar sem amk annar þeirra yrði erlendur einstaklingur. Fékkstu því fram?

 þ.e. er búið að taka afstöðu til þess hvort þú fáir uppfyllta ósk þína um erlenda aðilann?

[Ingimundur Kjarval, 8.7.2009 kl. 17:49]

Þakka þér fyrir áhugann Stína. Jú það virðist að það eigi að fást að annar sérfræðingurinn verði erlendur, ennþá verið að vinna að því, hlutunum frestað framá haust ef ég veit rétt.

Niðurstaðan kannski að einn sérfræðingurinn verði íslenskur sem vinnur erlendis og hinn erlendur. Það myndi ganga upp í mínum huga. Ég hefði helst viljað að sá erlendi væri frá Skandinavíu en eitthvað gekk það ekki upp. Ég hefði haldið að Skandinavi hefði traust á Íslandi, en hvað veit ég. Eða eins og ég sagði í gríni við lögmennina, Hollendingur ágætur, einhver sem missti allt sitt í Icesvae.

Í mínum huga þurfa þetta að vera einhverjir sem allir hafa traust til, líka fólk almennt á Íslandi. En í mínum huga ætti að keyra þetta áfram með endurupptökuna, klára það fyrst. En ég ræð ekki öllu. lögmennirnir ráða líka, verður að klára hluti sem birjað er á.

Kv. Ingimundur